Marzena Woźniak-Łabieniec:  Pomyślałam, że Kacper, pan Jacek i Przemek (chodzi o Przemysława Owczarka, który zabierał głos w dyskusji - przyp. red.) – wszyscy jesteście poetami i w każdym z Was jest taka romantyczna z ducha wiara w moc poezji, literatury. To jest genialne, bo kiedy dzisiaj patrzymy, jakie są nakłady tomików czy książek literackich, jak niewiele poezji się sprzedaje i co poeci muszą zrobić, aby swoje tomiki rozpowszechnić, zaczynamy wątpić w tę moc, a w Was pozostaje ta romantyczna z ducha Mickiewiczowskiego wiara, że słowem można zbudować legiony i wpłynąć na bieg historii. Wydaje mi się, że trochę przeceniacie moc poezji dzisiaj. Patrzę na to bardziej z perspektywy badacza literatury niż pisarza. Pozwala to zachować dystans, świadomość, że kiedy czytam literaturę, to cały czas jest to literatura. Oczywiście, życie wchodzi w literaturę, ale jednak twierdzenie, Kacprze, że te poglądy mogą doprowadzić do wieszania na Krakowskim Przedmieściu jest bardzo przesadzone. MWŁ: Może wynikać to z faktu, że zachodni odbiorca nie ma pojęcia, o czym pisze Ziemkiewicz, bo on jest po prostu publicystą krajowym i interesują go polskie sprawy. W tym, co Pan mówi, jest coś niebezpiecznego, ukryty polski kompleks, że my tutaj jesteśmy gorsi od Europy, jak nie będziemy widoczni tam, to będziemy nieważni. Widoczne było to też w tym, jak definiował Pan europejskość: upiory Mickiewiczowskie nie są europejskie? Dlaczego nie? Jeśli one wykluwały się na naszych ziemiach, to przecież w Europie, bo przecież chyba nie w Azji? Upiory zresztą były też u Poego. MWŁ: Tu ponownie ujawnia się wiara w moc poezji. Myślę, że jest to bardzo ciekawy temat na osobną dyskusję – prześledzenie tych wątków, o których państwo mówicie, i zastanowienie się, jakie są ich źródła. Łatwo postawę poety skwitować sformułowaniem, że Rymkiewicz po prostu oszalał. Ale zapytajmy: skąd u niego bierze się taka zaciętość w pewnych kwestiach, taka bezkompromisowość, może nietolerancja. Dlaczego o to pytam? Bo jest na przykład znakomita książka Rymkiewicza Umschlagplatz o holocauście, pokazująca głęboko dramat mordowanych Żydów. Łatwo powiedzieć, że jest on agresywnym rasistą, ale jeśli ktoś czytał Umschlagplatz, nigdy tak nie pomyśli. I teraz pytanie: jeżeli u człowieka, który tak głęboko zna kulturę śródziemnomorską i bardzo głęboko pewne procesy diagnozuje, pojawia się taka koncepcja, to skąd ona się wzięła? Nie we wszystkim się z Rymkiewiczem zgadzam, ale próbuję zrozumieć,  dlaczego pewne mechanizmy, które miały miejsce w Polsce po 89. roku, go wkurzają. Ten sprzeciw, „wściekłość” Rymkiewicza przekłada się na literaturę, a literatura ta odbierana jest często jak publicystyka, zbyt dosłownie. Zupełnie nie wyobrażam sobie sytuacji, że Rymkiewicz nawołuje, żeby kogokolwiek wieszać. Żeby ten tekst zrozumieć, trzeba chcieć go czytać uważnie, a sądzę, że takie populistyczne głosy pochodzą od ludzi, którzy jednak nie czytali. Głosy przeciwników tego werdyktu są często powierzchowne. Nie sądzę, żeby po głębokiej lekturze Rymkiewicza ktoś poszedł kogokolwiek wieszać. Może się mylę, ale aspekt literacki wypowiedzi Rymkiewicza jest bardzo ważny. I jeszcze jedna sprawa: żyjemy w czasach, w których żeby się przebić ze swoim głosem, ten głos musi być bardzo wyrazisty. Ja myślę, że Rymkiewicz pisze w taki sposób, żeby ktoś usłyszał jego głos. Na delikatny, subtelny, zrównoważony głos nikt nie zwraca dziś uwagi. Dziś głos musi być mocny, co może prowadzić w niepokojące rejony. Ale dajmy poecie prawo do własnej dykcji. MWŁ: Nie chcę wchodzić w politykę, ale to, co robi Ziobro, jest odpowiedzią na pewne głosy sytuujące nas w pozycji słabszych. To nie jest tak, że my atakujemy jak psy i próbujemy szczekać i łapać kogoś za nogawkę. Ważne jest, żebyśmy poczuli się partnerami w dyskusji, a nie kimś, kto musi ulegać. Mój mąż opowiadał kiedyś, że gdy jako dzieci bawili się na podwórku, słowo Niemiec było synonimem wroga – nie wynikało to ze świadomej refleksji, ale z przejmowania przez kolejne pokolenia lęków przeszłości. Rymkiewicz pokazuje podobne zjawisko: pewne mechanizmy przenoszenia traumy (jest to silnie widoczne np. w literaturze opisującej dziedziczenie traumy w kolejnych pokoleniach żydowskich rodzin po holokauście). Może są to duchy przeszłości. Przenosimy gdzieś w sobie traumę poprzednich pokoleń. I coś takiego opisał Rymkiewicz: my przenosimy traumę związaną z naszym postrzeganiem niemieckości czy rosyjskości. Nie możemy udawać, że nie jest to ważne dzisiaj, że Putina nie ma, że to nie jest groźne. Jest w nas głęboko zakorzeniona trauma – wynikająca zarówno z doświadczeń historycznych, jak i z naszego geopolitycznego usytuowania – która każe nam patrzeć na wydarzenia wokół nas z pewnym niepokojem. Na koniec chciałam dodać, że bardzo się cieszę z ujawnionej przez dyskutantów  wiary w moc literatury, bo to jakoś usprawiedliwia nasz zawód i każe mieć nadzieję, że literatura –  choć w pewnym stopniu – jednak kształtuje nasze postrzeganie świata.