W okresie rozkwitu przemysłu włókienniczego do Łodzi zaczęli przybywać ludzie poszukujący pracy w fabrykach. Niewielka miejscowość stała się atrakcyjnym miejscem do życia i pracy dla nowych przybyszów, robotników, rzemieślników, handlarzy, ludzi wielu zawodów, między innymi: piekarzy, krawców, szewców. Poza ludnością napływową z terenów polskich, w Łodzi osiedlali się też Żydzi, Rosjanie, Niemcy. Pod koniec XIX wieku miasto liczyło już ponad trzysta tysięcy mieszkańców. Łódź stawała się miastem wielokulturowym, w którym obok siebie zamieszkiwali przedstawiciele czterech religii i narodowości, których kultura, sztuka i obyczaje wzajemnie się przenikały. O wspólnej koegzystencji osadników pochodzących z różnych kręgów kulturowych i religijnych przypominają liczne ślady, jak choćby zapożyczenia z języka niemieckiego, rosyjskiego, jidysz, do dziś funkcjonujące w języku łodzian, np. tytka, zgiełk, harmider, ciuch. Ta dawna łódzka wielokulturowość znalazła swoje odbicie także w lokalnej kuchni, stanowiącej niezwykle ciekawy element łódzkiego dziedzictwa.

Trzeba mieć świadomość, że tylko nieliczna grupa mieszkańców Łodzi zaliczała się do bogatej elity świata kapitału. Większość ludności prowadziła nader skromne, a nawet rzec można, ubogie życie. Taka była też jej codzienna kuchnia – tania i prosta, złożona z niedrogich i dostępnych lokalnie produktów, jak choćby ziemniaków, z których łódzkie gospodynie potrafiły wyczarować rozmaite dania, a do tego niezwykle smaczne i sycące, jak np. kluski żelazne okraszone skwarkami z brzuszka, czyli boczku lub słoniny, czy też uwielbiane zarówno przez dorosłych, jaki i dzieci knedle z truskawkami podawane zazwyczaj z młodą kapustą.

W przestrzeni Miejskiej Galerii Sztuki w Łodzi – Galerii Re:Medium – chcemy pokazać kilkanaście prac przedstawiających specyficzne dania i potrawy, z których słynie sztuka kulinarna naszego miasta. Dziad kapuściany, chałka z masłem, śledzie pod pierzynką, zalewajka, kluski żelazne czy leberka, wszystko brzmi znajomo, jednak nie zawsze wiemy, skąd się wzięły na naszych stołach. Dokonany przez nas wybór prac na wystawę ma charakter subiektywny i obejmuje 12 ilustracji w formacie 100 x 70 cm, tym razem pokazywanych w formie makatek kuchennych, zapomnianego już nieco elementu wystroju wnętrz, chociaż jeszcze do lat 70. XX w. obecnego w wielu domach. Najczęściej zawieszano je nad szafkami, w których przechowywano talerze i sztućce oraz nad tzw. wodniarkami. Podkreślały schludność i porządek wnętrza, świadczyły również o zręczności i pracowitości gospodyni. Przedstawienia drukowane lub haftowane na kawałku płóciennej, czy też lnianej tkaniny, składały się z obrazka i bezpośrednio nawiązującej do niego sentencji. Haftowaniem zajmowały się głównie kobiety. Warto przypomnieć, że makatki rozpowszechniły się w Polsce na przełomie XIX i XX wieku, i że wywodzą się z terenów dzisiejszych Niemiec i Holandii. Najczęściej były monochromatyczne. Wzory wyszywano niebieskimi, niekiedy czerwonymi nićmi, ale zdarzały się też wielobarwne.

Autorami „kulinarnych” prac są: Karol Banach, Katarzyna Bogucka, Teodor Durski, Gosia Herba, Marta Ignerska, Jakub Kamiński, Hanna Kmieć, Natalia Konca (Namazane), Agata Królak, Ola Niepsuj, Patrycja Podkościelny, Paweł Szlotawa. Wszyscy posiadają już bogaty dorobek artystyczny. Istotnym powodem przedsięwzięcia była zatem również chęć współpracy z wyjątkowo zdolnymi graficzkami i grafikami, którzy, odważnie interpretując klasykę, wyznaczają nowe trendy w polskiej ilustracji. Czerpiąc z najlepszych tradycji polskiej szkoły ilustracji, ukazują jej siłę oraz złożoność. Wszystkich twórców charakteryzuje doskonałe opanowanie warsztatu artystycznego oraz różnorodność stylistyczna, pomysłowość, lapidarność i zarazem precyzja wypowiedzi.

Łącząc tradycję z nowoczesnością staraliśmy się stworzyć coś unikalnego. Mamy nadzieję, że czołowi polscy twórcy, których w tym roku zaprosiliśmy do współpracy, zaskoczą swoimi autorskimi interpretacjami graficznymi łódzkich potraw, zarówno łodzianki i łodzian, jak również gości przybyłych z innych regionów Polski. Jak zawsze, tak i tym razem, autorzy starali się pokazać z dużą dozą humoru wybrane przez siebie hasła, pozostawiając jednocześnie ogromne pole dla wyobraźni odbiorców i zachęcając ich do własnej interpretacji. Oprócz wymienionych już potraw, wśród zilustrowanych pojęć znalazły się jeszcze takie specjały, jak: polewka gruszkowa, wodzianka, drygle, garus, żulik. Do każdej pracy dołączony jest krótki opis potrawy, która w twórczy sposób została zinterpretowana i przedstawiona w formie przedstawienia na makatce.

Niektóre z potraw przyrządzanych w domach pracowników fabryk są dobrze znane i chętnie gotowane do dziś, np. zalewajka, czy wspomniane knedle i kluski, niektóre znane są pod inną nazwą, np. leberka, czyli pasztetowa, ale chyba każda mieszkanka i każdy mieszkaniec Łodzi wiedzą, że najlepiej smakuje ze sznytką chleba. Z całą pewnością warto jednak niektórym przypomnieć łódzkie kulinaria. Mamy nadzieję, że projekt Łódź od kuchni, będący kolejną już odsłoną Słownika łodzianizmów, umożliwi to każdemu, kto odwiedzi wystawę, może będzie także inspiracją do odkrywania tradycji kulinarnych w swoich rodzinach.

Aktualny projekt, podobnie jak i poprzednie, jest efektem współpracy Miejskiej Galerii Sztuki w Łodzi i Łódź Design Festival.


Adriana Usarek, współkuratorka wystawy z Michałem Piernikowskim


Artystki/artyści: Karol Banach, Katarzyna Bogucka, Teodor Durski, Gosia Herba, Marta Ignerska, Jakub Kamiński, Hanna Kmieć, Natalia Konca (Namazane), Agata Królak, Ola Niepsuj, Patrycja Podkościelny, Paweł Szlotawa.